متاسفانه تاکنون معادن ایران از دیدگاه باستانشناسی چندان مورد مطالعه قرار نگرفته و نقشه صحیح و همه جانبه از معادن فلزات در ایران هنوز ارائه نشده تا بتوان به طور دقیق محل استخراج معادن فلز مورد استفاده و مصرف کارگاههای فلزکاری سراسر ایران را در ادوار مختلف تاریخ مشخص نمود.
ولی احتمالا غالب آنها همان حوزههای معدنی میباشند که امروزه شناخته شده و در بعضی موارد هنوز قابل استفاده هستند، اشیاء بیشمار فلزی که از چندین هزار سال پیش در این سرزمین ساخته شده و هم اکنون در کاوشهای باستانشناسی بدست میآیند، نشانگر این مسئله است که در اکثر نقاط ایران معادن فلزات مختلف (هفت فلز شناخته شده) وجود داشته و مورد بهره برداری قرار میگرفته است، البته بر طبق اسناد و مدارک در برخی از دورهها، از بعضی از فلزات علاوه بر استخراج از معادن داخل کشور، از سایر کشورها نیز وارداتی صورت میگرفته است.
کمبود کانسارهای فلزی در بعضی از کشورها موجب شده بود که سنگهای معدنی و اشیاء فلزی در عهد باستان به عنوان یکی از اقلام تجاری مهم در امر مبادلات تجاری، در آید. به طور کلی میتوان استنتاج نمود که تنوع فلزات در ایران، فلز کاران را در بکار گرفتن انواع مختلف فلز چه به صورت خالص یا آمیغی آزاد گذاشته است، چنانکه برای ساخت گونههای مختلف اشیاء میتوانستند به فراخور و متناسب با کاربرد شیء نوع فلز آن را انتخاب نمایند.
طبق نوشتههای مورخین و جغرافیدانان اسلامی، حوزههای عمده معادن فلزات در ایران بعد از اسلام را که مورد بهرهبرداری قرار داشت، میتوان به ترتیب زیر ذکر کرد:
معادن مس
ابودلف سیاح قرن چهارم هجری و ابن حوقل در نوشتههای خود از معادن سنگ مس نیشابور و خراسان و ابن بطوطه از معادن سنگ مس زنجان یاد کردهاند. در حدودالعالم به معدن سنگ در جیرفت و بم، در نزهتالقلوب و جواهر نامه به معادن سنگ مس در آذربایجان و بخارا اشاره شده است.
اما استرابون جغرافیدان یونانی در نوشتههای خود کرمان را یکی از غنیترین مناطق دارای مس یاد میکند. شاردن سياح فرانسوی عصر صفوی هم از معادن مس ساری، خراسان، و قزوین نام برده است. بنابراین معادن عمده مس در گذشته در خراسان، آذربایجان، کرمان، حاشیه کویر و زنجان قرار داشته است.
معادن طلا
استرابون هنگامی که درباره رود هیکتانیس کرمان صحبت میکند، خاطرنشان میسازد که طلای آبرفتی در این رودخانه بسیار زیاد است.
اسنادی وجود دارد که در ایران باستان معادن طلا در نواحی همدان، نزدیکی تبریز، کوه زر دامغان، آستانه در نزدیکی اراک، موته بین کاشان و اصفهان، شیز (تخت سلیمان) در آذربایجان کرمان، سیستان و خراسان وجود داشته است.
پس مهمترین مناطق: همدان اصفهان، خراسان، کرمان و بلوچستان بوده است.
معادن نقره
راجع به معادن نقره در ایران نیز اسناد زیادی وجود دارد. در گزارشهای نویسندگان قدیم از معادن نقره زرافشان (پنجهیر) در شمال خراسان، شیز، مازندران و دماوند، شهر ری، جیرفت و سیستان یاد شده است.
علاوه بر استفاده از معادن نقره داخلی، احتمال میرود که سنگهای نقرهدار کوههای توروس و آسیای صغیر نیز از گذشتههای دور به ایران وارد میشده است.
معادن سرب
ابودلف مورخ قرن چهارم هجری در سفرنامهی خود از معدن سنگ سرب دماوند و طبرستان نام برده است. در حدودالعالم به معادن سرب جیرفت، بم، طوس و مازندران اشاره شده و در نزهتالقلوب نیز از معادن سرب دماوند، بخارا و فرغانه صحبت شده است.
معادن قلع
برخی از مورخین و جغرافیدانان به وجود معادن سنگ در سیستان، آذربایجان، شمال خراسان، لرستان و قزوین اشاره کردهاند.
اما بسیاری از محققین معتقدند که در ایران معادن سنگ قلع وجود نداشته و این فلز از سرزمینهای دیگر وارد میشده است. از جمله شاردن و تاورنیه دو سیاح اروپایی دورهی صفوی به فقدان منابع سنگ قلع در ایران اشاره کرده و معتقد بودند که قلع مورد نیاز ایران در آن زمان از هندوستان تامین میشده است.
